De geest van Piskorowice

Om 2 uur ’s nachts arriveert onze trein op het militaire station van het Poolse Przemysl. Om vervolgens weer achteruit te rijden richting Oekraïne... Omdat de machinist problemen schijnt te hebben met de wisselsporen duurt het een uur extra voordat we uiteindelijk aankomen op het echte station van Przemysl. Na een korte nacht bestaat onze wake up call in hotel Europejski uit luchtig vioolspel van een paar kamers verder. Ondanks slaapgebrek gaat onze nestor Harm er tijdens het ontbijt al vandoor met de spreuk van de dag: ‘Hebben jullie op je kamer je jasje ook op moeten hangen aan een dildo?’

We ontmoeten onze reisgenoot Tomasz, dé fortenexpert van Przemysl. Hij begeleidt ons de komende twee dagen langs de vele WO I plekken van deze stad. Voordat het zover is, nemen we de trein naar Rzeszow vanaf de statige K.u.K. Staatsbahn van Przemysl uit 1895. In Rzeszow moeten we onze huurauto oppikken. Onderweg wijst Tomasz ons op Habsburgse kazernes, granaattrechters en de rivier de San, waar in 1915 veel aan gevochten is en die in de Tweede Wereldoorlog gold als de afgesproken grens tussen Duitsland en de Sovjet-Unie in het kader van het Molotov-Ribbentroppact. ‘De honderdjarige herdenking van WO I is in Polen met name een ding voor oorlogsdeskundigen en politici die er een nationaal slaatje uit willen slaan’, aldus Tomasz.

Onze auto is een spierwitte Chevrolet SUV. Met de letters UN op de motorkap zouden we zo door kunnen naar Oost-Oekraïne. We rijden over het platteland van Polen richting Piskorowice, de plaats waar het regiment van Rogers opa in juni 1915 zijn grootste overwinning boekte. De zojuist heilig verklaarde Paus Johannes Paulus II is hier overal aanwezig. Legerhistoricus Tomasz heeft zijn eigen familie achtergrond nooit in kaart gebracht: ‘vanwege de vele volksverhuizingen van de afgelopen eeuw is daar geen beginnen aan.’ Piskorowice is een klein gehucht aan de San met één hoofdweg, een paar boerenhuizen en een kerk. We stoppen bij de begraafplaats achter de kerk. Misschien dat hier nog Oostenrijkers of Russen begraven liggen uit de slag bij Piskorowice in 1915? De geschiedenis neemt een loopje met ons als we in een volstrekt ander drama belanden. Niets over WO I op dit kerkhof, maar achteraan vinden zich twee grote monumenten die de etnische zuivering memoreren die hier in 1945 heeft plaatsgevonden. Na de oorlog hebben Poolse nationalisten in dit dorp 700(!) Oekraïnse inwoners over de kling gejaagd. Kenmerkend voor deze regio: wie op zoek gaat naar een specifiek verleden loopt onherroepelijk tegen een andere zwarte bladzijde aan. De San zag dus rood van Russisch bloed in 1915 en van Oekraïns bloed in 1945. De link naar de actualiteit is niet ver weg: bij beide monumenten liggen verse bloemenkransen met blauw-gele Oekraïnse linten.

In de bossen even buiten Piskorowice heeft Tomasz loopgraven voor ons gevonden. Als we daar naartoe willen gaan, weigert onze auto te starten. We bellen met het verhuurbedrijf. Het zal uren duren voordat de helpservice naar Piskorowice kan komen. En dus zitten we vast op dit dorpskerkhof. De geest van Piskoworice? We leggen ons neer bij het lot en verorberen onze lunch tussen Poolse grafzerken. Rob probeert nog één keer de auto te starten. Die poging slaagt zowaar, waardoor we weer verder het veld in kunnen. Tomasz laat ons de greppels zien die door de Russen werden aangelegd voordat de Oostenrijkers de San overstaken. We wandelen over terrein dat alleen nog door kenners kan worden herkend als WO I terrein. De natuur heeft de geschiedenis hier inmiddels ruimschoots ingehaald. Voordat we naar Przemysl door rijden stelt Tomasz voor om een ereveld te bezoeken voor de soldaten die streden in Piskorowice. Een zandpad leidt naar een open veld in een bos waar op enkele plaatsen nog brokstenen liggen met Oostenrijks-Hongaarse en Russische grafstenen. Het zal niet lang meer duren voordat de laatste restanten van deze begraafplaats ook verdwenen zijn. Juist dat maakt dit bezoek aan de gevallenen aan de San zo uniek: de vergeten slag bij Piskorowice.

Het grootste Habsburgse drama in WO I vond plaats in maart 1915. Wat Verdun was voor Frankrijk, was Przemysl voor Oostenrijk-Hongarije. Het had een grote symbolische waarde voor de Habsburgse monarchie. Ondanks een Russische overmacht hielden de forten maanden stand. Toen de Russische omsingeling in maart 1915 het toppunt bereikte besloot generaal Kusmanek tot overgave. Bijna 150.000 soldaten werden ingerekend en gedeporteerd naar Russische kampen. Velen keerden niet meer terug. Als laatste militaire stuiptrekking vernietigden de Oostenrijkers enkele van hun eigen forten. De betonnen brokstukken van Fort San Rideau symboliseren dit drama. Tomasz leidt er ons doorheen via het donkere gangenstelsel, dat momenteel wordt gerenoveerd. Voor de ingang van het fort ligt een berg puin. Op aanwijzing van Tomasz vinden we een stukje Habsburgse schoenzool mét spijkertjes en een scherf met inscriptie van een medicijnenflesje.

Als het bier ’s avonds op tafel komt vertelt Tomasz zijn verhaal. Mocht het in Oekraïne tot een burgeroorlog komen, dan zal hij zich als vrijwilliger aanmelden aan Oekraïnse zijde. Tomasz spreekt tegen wat onze gids Ihor ons eerder in L’viv voorspiegelde: ‘Poetin hoeft niet bang te zijn dat de Oekraïne Rusland economisch voorbij zal streven. Het land is straatarm en door en door corrupt, ook het westen. L’viv is niet meer dan een toeristische façade. Ga naar de dorpen en je zult de armoede zien. Er is gebrek aan alles: van wegen tot toiletten en voedsel. In een dorp van een Oekraïnse vriendin van me is onlangs eindelijk een winkeltje geopend. Voorheen was er niets. Het is één keer per week open. Twintig minuten, daarna is alles weer op.’ Een andere opmerkelijke uitspraak is Tomasz’ relativering van de wreedheden van de Duitse bezetting. Die waren voor de Poolse Joden desastreus, maar voor de Polen in Przemysl lang niet zo gruwelijk. Er waren ook goede Duitsers, zoals de commandant die orders weigerde om een Joods getto te ontruimen. Hij vocht met zijn bataljon met het Duitse leger en ging daarmee een geheide dood tegemoet ging. Dát verhaal paste niet in de geschiedschrijving van het communistische bewind en verdween dus uit het collectieve geheugen. Net als al die andere verhalen over grote en kleinere conflicten die niet pasten in de overlevering van het na-oorlogse Polen. Wie echter verder kijkt dan de toeristische brochure komt er snel achter dat de muren van deze stad besmeurd zijn met verschillende soorten bloed.

UPDATE: Navraag leert dat het twee Duitse officieren waren die in 1942 de liquidatie van het Joodse getto in Przemysl probeerden te voorkomen: Max Liedtke, commandant van Przemysl, en zijn adjudant Abert Battel. Op 26 juli 1942 gaf Liedtke zijn Wehrmacht bevel om de brug over de San te blokkeren om de Joden te beschermen die voor de Wehrmacht werkten. Een vuurgevecht dreigde met de SS. Uiteindelijk konden 80 tot 100 Joden en hun families onder bescherming van de Wehrmacht tijdig worden geëvacueerd. Liedtke werd overgeplaatst naar het front aan de Kaukasus en stierf uiteindelijk in Sovjet gevangenschap in 1955. Battel trad uit dienst in 1944 vanwege hartproblemen, keerde terug naar zijn thuishaven Breslau, werd gearresteerd door de Russen, maar stierf uiteindelijk als vrij man in West-Duitsland in 1952. Beide officieren kregen vele jaren na hun dood een Yad Vashem onderscheiding.