Fort Europa

Vandaag kan Tomasz als fortenexpert helemaal los gaan. We beginnen de dag bij Fort Borek, aan de oostkant van Przemysl. Bij de ingang staat een plaquette ter herinnering aan de Poolse en Amerikaanse piloten die van 18 tot 23 augustus 1920 vanaf Przemysl vertrokken voor de ‘victorious fight for the independent Poland’. Geen aandacht voor de Eerste Wereldoorlog. Toch heeft het Habsburgse leger vanuit dit fort hevig strijd geleverd in het honderd dagen durende beleg van de Russen. We lopen door de ruïne waarvan de officierslatrines nog te herkennen zijn. Op de kolossale geschutskoepel bovenop het fort staat de herkomst nog gegoten: Skoda Pilsen 1897. Het tweede fort, Salis Soglio, brengt ons tot aan de rand van de Europese Unie. De zes vooruitgeschoven posten van dit fort liggen zelfs allen in Oekraïne. ‘Om daar te komen heb je toestemming nodig van de Oekraïnse overheid’, legt Tomasz uit. ‘Reken maar dat die grenswachten ons hier allang hebben gespot met hitte detectoren. De Poolse trouwens ook. Polen krijgt veel geld van de EU om de Europese grens te bewaken.’ Staande op het fort zien we door de bomen de Europese internationale politiek in een notendop: op een bospad tegenover ons staan een Pools en een Oekraïns grenspaaltje. Dit is letterlijk Fort Europa.

1915 is het sleuteljaar in Przemysl. In maart van dat jaar veroverden de Russen de stad, in juni sloegen de Oostenrijk-Hongaren hen in samen met het Duitse leger weer terug. Op de militaire begraafplaats Glowny liggen de slachtoffers van deze slachtingen. De Russen in een massagraf van 9.000 soldaten, de Oostenrijkers en de Duitsers met hun eigen graven. Of ze hebben er ooit gelegen: ‘De zwarte kruisen die je ziet, zijn er zomaar geplaatst. Uit oorspronkelijke foto’s weet ik dat de Oostenrijkse graven verderop lagen’, zegt Tomasz wijzend op het lege grasveld achter het Oostenrijkse ereveld. De Duitse graven liggen er het beste bij. Zij worden onderhouden door de Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge. ‘Deutschlands Heldensöhne’ staat er boven de statige poort.

Fort Pralkowce ligt verscholen in de bossen van het dorpje Dybawka. Het slagveld van 1915 wordt tegenwoordig vooral benut door mountainbikers. Tussen alle vegetatie door is de structuur van de loopgraven echter nog steeds goed te zien. ‘In deze bodem zouden ongeveer 300 Russische soldaten moeten liggen’, licht Tomasz toe als we voor het fort in de brandnetels staan. Bij de herovering van Przemysl hebben Oostenrijkse mortieren twee grote gaten in het dak van het fort geboord. Een eeuw later groeien er bomen doorheen.

We nemen afscheid van Tomasz in een restaurant dat is ingericht in de geest van de ‘goede soldaat Svejk’. Deze gezellige dikzak uit het Habsburgse leger is weliswaar afkomstig uit een Tsjechisch verhaal, toch is hij in Przemysl even populair als in Tsjechië. We komen hem overal tegen. Door de altijd lawaaierige Poolse radiomuziek heen (vragen of het wat zachter kan leidt meestal tot onbegrip) bedankt Rob Tomasz voor zijn deskundige begeleiding. Als afsluiting van Przemysl bezoeken we het stadsmuseum. Daar leren we dat zowel kroonprins Karl van Oostenrijks-Hongarije als Tsaar Nicolaas van Rusland de forten in 1915 hebben bezocht. In de namiddag verlaten we Fort Europa en rijden we dieper de EU in naar Tarnow.